„Retoryka – zapomniany fragment szkoły. Szkice metodyczne” recenzja Elżbiety Tomińskiej

Praca zbiorowa Retoryka – zapomniany fragment szkoły. Szkice metodyczne według pomysłu i koncepcji Marii Gudro-Homickiej i pod jej redakcją powstała pod egidą Stowarzyszenia Nauczycieli Polonistów. Tworzy ją ponad dwadzieścia różnych w formie ( od wykładu akademickiego,  poprzez propozycje ćwiczeń praktycznych do gotowych scenariuszy lekcji ) wypowiedzi nauczycieli praktyków na temat miejsca retoryki w praktyce szkolnej na różnych poziomach kształcenia – od przedszkola po studia. Do równie szerokiego grona adresowana jest omawiana publikacja.

Zaprezentowane materiały odnoszą się do czterech poziomów kształcenia: nauczania przedszkolnego i  wczesnoszkolnego ( klasy I – III ), klas IV – VIII szkoły podstawowej, kształcenia w szkole ponadpodstawowej  oraz  na poziomie akademickim i tak też zostały zgrupowane. Jak zostało napisane we wstępie: „ Książkę adresujemy do nauczycieli nauczania wczesnoszkolnego, nauczycieli wszystkich przedmiotów, pedagogów, psychologów szkolnych uczących w szkołach publicznych, społecznych, specjalnych, którzy w pracy z dziećmi / młodzieżą dbają o poprawność, etykę i kulturę języka ojczystego, zwłaszcza mówionego”. 

Całość otwiera wykład akademicki dr Iwony Artowicz-Skowrońskiej. W końcowej części książki zamieszczono almanach  uczniowskich prac  powstałych jako rezultat zaproponowanych ćwiczeń z retoryki stosowanej oraz notki o autorach zaprezentowanych materiałów.

Omawiane opracowanie nie zostało pomyślane jako typowy poradnik metodyczny, nie jest też wyrazem nostalgii za minionym czasem – jak mógłby sugerować tytuł. Prezentuje refleksje na temat miejsca retoryki we współczesnej polskiej szkole i to właśnie stanowi  jeden z jej walorów. Po lekturze całości można odnieść wrażenie, że wzięło się udział w dyskusji dotyczącej przygotowania uczniów ( już od najmłodszych lat) do świadomego i skutecznego uczestniczenia w komunikacji społecznej wewnątrzkulturowej i międzykulturowej, i jak ważne w tym obszarze jest szkolne nauczanie retoryki, zwłaszcza w odniesieniu do obserwowanego w ostatnich latach stale obniżającego się poziomu dyskursu publicznego; dyskusji prowadzonej na poziomie teorii, refleksji i praktyki.

Zaprezentowany materiał pozwala czytającemu uporządkować/uzupełnić  swoją wiedzę w zakresie omawianych zagadnień, być może przypomnieć pewne terminy, definicje figur retorycznych i stylistycznych, schematy komunikacyjne,  zasady obowiązujące w wystąpieniach publicznych, różnice między retoryką a erystyką, perswazją a manipulacją, itp.  Skłania także do zastanowienia się nad przyczynami zaniku poprawnej wymowy, umiejętności prawidłowego komunikowania się  w różnych sytuacjach publicznych i prywatnych, zmian w obszarze grzeczności językowej. Autorzy niejednokrotnie podkreślają aspekty etyczne i wychowawcze nauczania retoryki i wskazują, jak ważna jest w tym zakresie rola nauczyciela i jego odpowiedzialność, z drugiej strony przypominając, jak wygląda szkolna komunikacja na linii nauczyciel – uczeń, uczeń – uczeń i jakie mogą być przyczyny takiego stanu. Wskazują, co może  zakłócać  dobrą komunikację (tzw. szumy komunikacyjne) i jak ważne w takiej sytuacji  są doświadczenia, informacja zwrotna i umiejętności retoryczne samych nauczycieli.

Utrapieniem polskich nauczycieli we współczesnej szkole jest nadmiar:

• materiału (realizacja podstawy programowej i wybranego programu nauczania),
• rozbudowanych pakietów dydaktycznych (zwłaszcza w młodszych klasach),
• sprawdzianów i egzaminów wewnętrznych i zewnętrznych (i presja jak najlepszego przygotowania do nich),
• pracy związanej z prowadzeniem dokumentacji szkolnej ( zdecydowana większość nauczycieli to jednocześnie wychowawcy klas).

Stąd też u niektórych osób może początkowo pojawić się odruch sprzeciwu – „Jeszcze dodatkowo retoryka !!! Kiedy mam to zrealizować !??” W tym aspekcie omawiana publikacja może zadziałać uspokajająco – w zamieszczonych materiałach nauczyciele znajdą przywołanie odpowiednich zapisów w podstawie programowej (nie trzeba samemu szukać)  i ich analizę pod kątem nauczania retoryki. Wskazanie, jak odpowiednie zapisy z podstawy realizować w praktyce, na przykład przy okazji omawiania lektury czy kształcenia umiejętności tworzenia wybranych form wypowiedzi pisemnej ( np. rozprawki, przemówienia czy eseju).

I wreszcie to, co  większość nauczycieli lubi najbardziej – konkretne, praktyczne pomysły na przeprowadzenie zajęć lekcyjnych  i pozalekcyjnych, przykłady scenariuszy lekcji, ćwiczeń w mówieniu i pisaniu (również tych niekonwencjonalnych, jak listy dialogowe czy literackie naśladownictwo)  kształcących szerokie spektrum umiejętności retorycznych na różnych poziomach.

Warto zwrócić też uwagę na bogatą bibliografię (w tym adresy stron internetowych) towarzyszącą poszczególnym  propozycjom,  która  sama w sobie stanowi przydatny materiał pomocniczy dla nauczycieli, podobnie jak przykłady  tekstów nadających się do wykorzystania przy przeprowadzaniu ćwiczeń z retoryki. Zaletą tych tekstów jest ich różnorodność – od fragmentów dzieł literackich i publicystycznych od czasów starożytnych po współczesność, przez teksty specjalnie ułożone przez nauczycieli na potrzeby konkretnych zajęć.

W zbiorze znalazły się również omówienia dwóch  zagadnień nie zawsze kojarzonych  bezpośrednio ze szkolnym  nauczaniem retoryki   - Zasady recytacji i Emisja głosu i erystyka.

Pierwszy z nich w bardzo wyczerpujący sposób omawia etapy pracy z recytatorami, krok po kroku przedstawia od początku do końca prace nad przygotowaniem recytacji ( wybór tekstu, ćwiczenia oddechowe, ruchowe, ćwiczenia języka, wejście na scenę i zejście z niej, postawę, gestykulację) . Drugi, poprzez szerokie zaprezentowanie różnorodnych ćwiczeń dotyczących emisji głosu oraz  uświadomienie roli właściwej emisji głosu w skutecznej komunikacji w szkole i poza nią,  pozwala nie tylko na wzbogacenie kompetencji zawodowych nauczyciela, ale także umożliwia zdiagnozowanie przez niego własnych umiejętności retorycznych i samodoskonalenie w tym zakresie.  Oba przypominają, o czym nie zawsze się pamięta, że retoryka obejmuje także mowę ciała, która może wpływać na wzmacnianie  lub zakłócanie  skuteczności  komunikacji.

Podsumowując – zbiór szkiców Retoryka – zapomniany fragment szkoły z pewnością odpowiada na zapotrzebowanie ( uświadomione bądź nie) nauczycieli związane z kształceniem umiejętności retorycznych  (a więc związanych z kształceniem umiejętności ponadprzedmiotowych – mówieniem, słuchaniem, pisaniem, logicznym myśleniem, argumentowaniem, analizowaniem i wnioskowaniem, współpracą w grupie, kulturą wypowiedzi publicznej), do czego zobowiązuje podstawa programowa na wszystkich poziomach kształcenia. Szeroki dobór tekstów i bardzo obszerna propozycja ćwiczeń i materiałów pomocniczych może stanowić cenny poradnik do pracy lekcyjnej i pozalekcyjnej ( np. zajęciach literackich, teatralnych, recytatorskich) z dziećmi, młodzieżą a także dorosłymi.

Książka może być potraktowana jako  „samouczek” umiejętności retorycznych  dla nauczycieli różnych specjalności. Myślę, że niektóre z przedstawionych refleksji i zagadnień można by omówić na samokształceniowych radach pedagogicznych lub na spotkaniach z rodzicami, na przykład w aspekcie obowiązującej formuły egzaminów zewnętrznych czy długotrwałego zdalnego nauczania będącego ostatnio zmorą nauczycieli, uczniów i rodziców.

Opracowanie z pewnością  zasługuje na to, by znaleźć się  w podręcznych zbiorach bibliotek szkolnych, pedagogicznych i prywatnych.

Elżbieta Tomińska - wieloletnia nauczycielka języka polskiego w szkole podstawowej i gimnazjum,  doradczyni  i konsultantka w Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Lesznie, edukatorka  programu Nowa Szkoła, współautorka programów nauczania języka polskiego w szkole podstawowej (klasy IV -VIII , IV – VI) i gimnazjum, współautorka podręczników do języka polskiego dla klas VII – VIII szkoły podstawowej i do gimnazjum oraz materiałów metodycznych.